چگونه با زیردستان خود رفتار کنیم ؟!

رحمان و رحیم" بعد از" رَبِّ الْعالَمِینَ" اشاره به این نکته است که ما در عین قدرت نسبت به بندگان خویش، با مهربانى و لطف رفتار مى‏کنیم این بنده‏نوازى و لطف خدا، بندگان را شیفته او مى‏سازد: که با یک دنیا علاقه بگویند" الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ".

تدبیر و تربیت الهى، همراه محبّت و رحمت است!!

الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (حمد3) (خدایى که) بخشنده و مهربان است.

کلمه «رحمن» به معناى مبالغه و شدّت در رحمت و گستردگى آن است. از کاربرد دو صفت «رحمن» و «رحیم» در قرآن، استفاده مى‏شود که رحمانیّت درباره همه‏ى مخلوقات و رحیم بودن، مربوط به انسان و موجودات مکلّف است.

خداوند رحمت را بر خود واجب کرده است، «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» ( انعام، 54 ) و رحمت او بر همه چیز سایه گسترده است، «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ» ( اعراف، 156)همچنین‏ پیامبر و کتاب او مایه رحمتند، «رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ» (انبیاء، 107) آفرینش و پرورش او بر اساس رحمت است و اگر عقوبت نیز مى‏دهد از روى لطف است. بخشیدن گناهان و قبول توبه‏ى بندگان و عیب‏پوشى از آنان و دادن فرصت براى جبران اشتباهات، همه مظاهر رحمت و مهربانى اوست.

نکته‏اى که در اینجا باید دقت کنیم این است که این دو صفت (رحمن و رحیم) که از مهم‏ترین اوصاف الهى است در نمازهاى روزانه ما حد اقل 30 بار تکرار مى‏شوند (دو مرتبه در سوره حمد و یک مرتبه در سوره‏اى بعد از آن مى‏خوانیم) و به این ترتیب 60 مرتبه خدا را به صفت رحمتش مى‏ستائیم.

این در حقیقت درسى است براى همه انسانها که خود را در زندگى بیش از هر چیز به این اخلاق الهى متخلق کنند، به علاوه اشاره‏اى است به این واقعیت که اگر ما خود را عبد و بنده خدا مى‏دانیم مبادا رفتار مالکان بى رحم نسبت به بردگانشان در نظرها تداعى شود.

در تاریخ بردگى مى‏خوانیم: " صاحبان آنها با قساوت و بى‏رحمى عجیبى با آنها رفتار مى‏کردند، چنان که مى‏گویند اگر بنده‏اى در انجام خدمات اندک قصورى مى‏ورزید مجازات‏هاى سخت مى‏دید: شلاق مى‏خورد، او را به زنجیر مى‏کشیدند، به آسیابش مى‏بستند به حفر معادن مى‏گماشتند، در زیر زمینها و سیاه‏چال‏هاى هولناک حبس مى‏کردند و اگر گناهش بزرگتر بود به دارش مى‏آویختند"! (تاریخ آلبر ماله تاریخ مردم جلد 1 صفحه: 150 جیبى)

در جاى دیگر مى‏خوانیم:" غلامان محکوم را در قفس درندگان مى‏انداختند و اگر جان سالم به در مى‏بردند درنده دیگرى را داخل قفس او مى‏کردند".

این بود نمونه‏اى از رفتار مالکان با بردگان خویش، اما خداوند جهان در قرآن کرارا تذکر مى‏دهد که اگر بندگانم بر خلاف دستورم عمل کردند و پشیمان شدند مى‏بخشم، مى‏آمرزم، رحیم و مهربانم آنجا که مى‏فرماید: قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً (زمر 53)" اى کسانى که از حریم بندگى سرباز زده‏اید از رحمت خدا مایوس نشوید، خداوند همه گناهان را مى‏آمرزد" (توبه کنید و از دریاى بى‏پایان رحمت خدا بهره‏مند شوید).

بنابراین آوردن" رحمان و رحیم" بعد از" رَبِّ الْعالَمِینَ" اشاره به این نکته است که ما در عین قدرت نسبت به بندگان خویش، با مهربانى و لطف رفتار مى‏کنیم این بنده‏نوازى و لطف خدا، بندگان را شیفته او مى‏سازد: که با یک دنیا علاقه بگویند" الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ".

اینجا است که انسان متوجه مى‏شود چقدر فاصله است بین رفتار خداوند بزرگ با بندگان خویش، و روش مالکان با زیردستان خود، مخصوصاً در عصر شوم، بردگى.

عرفا، اللّه را افروزنده دل مشتاقان، رحمن را برنده اندوه بیچارگان و رحیم را آمرزنده گناه عاصیان تفسیر کرده‏اند. در ترجمه تفسیر طبرى آمده است که رحمن و رحیم دو نام از نام هاى خداوند است که در پیمان صلح با مکیان على بن ابى طالب بر بالاى نامه نوشت: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، و سهیل دست على را گرفت و گفت ما نمی دانیم این رحمن و رحیم کیست؟ پیامبر به على فرمود که بنویس: این هر دو نام بزرگ خداى عزّ و جلّ است و هر که این دو نام برخواند و معنى آن به صدق بداند به بهشت خواهد رفت. (ترجمه و تفسیر رهنما ج1)           

و نیز بسیار این روایت را شنیده ایم که :  جوانى أجلش فرا رسیده بود  و زبانش از گفتن: لا اله الّا اللّه بند آمده بود. هنگامى که نزد پیغمبر خدا آمدند و جریان را گفتند آن حضرت بر خواست و نزد آن جوان رفت. پیغمبر خدا گفتن شهادتین را بر آن جوان عرضه مى‏کرد ولى زبان وى باز نمی شد. رسول خدا فرمود: آیا این جوان نماز نمى‏خوانده و روزه نمی گرفته است!؟ گفتند: چرا. فرمود: آیا مادرش وى را عاق ننموده است؟ گفتند: چرا. فرمود: مادرش را حاضر کنید! رفتند پیر زنى را آوردند که یک چشم وى نابینا بود. پیامبر خدا به وى فرمود: پسرت را عفو کن. گفت: عفو نمى‏کنم. زیرا او لطمه به صورتم زده و چشم مرا از کاسه در آورده است. رسول اعظم فرمود: بروید هیزم و آتش برایم بیاورید! پیر زن گفت: براى چه مى‏خواهى!؟ فرمود: می خواهم وى را به علت این عملى که با تو انجام داده بسوزانم. پیر زن گفت: او را عفو کردم! آیا او را مدت نه ماه براى آتش حمل نمودم!! آیا او را مدّت دو سال براى آتش شیر دادم!! پس ترحم مادرى من کجا رفته است!؟ در این هنگام بود که زبان آن جوان باز شد و گفت:أشهد ان لا اله الا اللّه.

زنى که فقط رحیم باشد و اجازه ندهد کسى بسوزد پس خدائى که رحمان و رحیم است چگونه اجازه مى‏دهد: شخصى که مدت هفتاد سال بگفتن: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مواظبت کرده است بسوزد!! (تفسیر آسان ، ج1)

پیامبر معظم اسلام صلى اللّه علیه و آله و سلم مى‏فرمایند: خداى مهربان داراى صد رحمت می باشد که یکى از آنها را فرو فرستاده و بین: انس، جن، پرندگان، چرندگان و خزندگان تقسیم نموده است. کلیه این عاطفه‏ها و ترحم ها از آن یک رحمت سر چشمه مى‏گیرند، نود و نه رحمت دیگر را براى روز قیامت تأخیر انداخته است تا به وسیله آنها به بندگانش ترحم فرماید. (تفسیر آسان ، ج1)

پیام‏های آیه:

1ـ تدبیر و تربیت الهى، همراه محبّت و رحمت است. (در کنار کلمه «ربّ»، کلمه «رحمن» آمده است.) «رَبِّ الْعالَمِینَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»

2ـ هم چنان که تعلیم نیازمند رحم و مهربانى است، «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ» (الرحمن، 1- 2) تربیت و تزکیه نیز باید بر اساس رحم و مهربانى باشد. «رَبِّ الْعالَمِینَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»

3ـ رحمانیّت خداوند، دلیل بر ستایش اوست. «الْحَمْدُ لِلَّهِ» «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»

آمنه اسفندیاری

بخش قرآن تبیان

منابع:

1- تفسیر نورج1

2- تفسیر نمونه ج1

3- تفسیر آسان ج1

4- ترجمه و تفسیر رهنما ، ج1

5- تاریخ آلبر ماله تاریخ مردم ، جلد